«Stoppestedet»

Av Aud Sandbu

Alt i 1894, to år før jernbana vart ferdig til Otta, syner korrespondanse mellom «jernbanestyrelsen» og gardbrukarane i Bræebygda at sistnemnte hadde eit sterkt ynskje om å få til togstopp i grensedelet mellom Mæhlum og Gammel-Sandbu.  Tyngste argumentet den gongen var at bøndene på vestsida av Laugen lettare kunne drive slaktedyra sine som skulle med toget til Oslo, til ein mindre stoppestad i grenda enn til stasjonen på Sjoa eller Otta.  Her lyt ein ha i mente at ferdselsåra på vestsida av elva frå Sjoa til Otta den gongen gjekk over Resset, gjennom Reslykkja og Brekka, ned til Gammel-Sandbu, og fortsatte nordover forbi gardane Mæhlum, Breden, Einangen, Selsjord, Bollongen og Kongsparten.  Jernbana vart anlagt slik at vegen vart liggjande vekselsvis på høgre og venstre sida av banelegemet på strekninga frå Gammel-Sandbu til Otta, og ein laut difor anten over eller under jernbana fire gonger.  Men dette til tross, det skulle gå enda 20 år før togstoppet vart ein realitet.

Gjennombrotet kom truleg med etableringa av Vinstra ysteri i 1913.  På vestsida av Laugen var Mæhlum og Gammel-Sandbu dei nørdste gardane i Nord-Fron på den tida, og båe gardane dreiv mjølkeproduksjon.  Mjølka skulle leverast til Vinstra ysteri, og den beste løysinga både praktisk og økonomisk var å sende mjølka med toget.  Med formannskapet i Nord-Fron som pådrivar, fekk Kristian I. Mæhlum og Anders H. Sandbu endeleg gjennomslag for togstopp på Sandbu.  Ei plattform langs jernbanelina var det fyrste som vart anlagt, og pakkhuset som vi ser til venstre på biletet, vart i løpet av sommaren sett opp av Syver H. Mæhlumshaugen.  Den 1. oktober 1914 stoppa det fyrste toget og tok med dei fyrste mjølkespanna herfrå til Vinstra.  Fraktprisen var da kr. 0,15 pr. spann.

Den offisielle opninga fann stad 1. november 1914 med jernbanetelegrafist Ragnvald Jevne som representant frå NSB.  Frå denne dagen vart det òg opna for passasjertrafikk, og Per Veggum vart ansatt som den fyrste ekspeditøren.  Han og kona Mari budde i huset ein ser til høgre, og salg av billettar og annan ekspedering gjekk føre i heimen deira til å byrja med.  Men i november 1917 fekk snikkar Arne J. Sæta på Mæhlumsvangen oppdraget med å setja opp eit tilbygg til huset, der det vart innreidd til billettekspedisjon og venterom for dei reisande.  Han laga sjølv glasgrinder og dører, karmar til desse, og jamvel mura han òg pipa, i tillegg til å snikre ei skranke med 3 skuffer, benker til å sitja på, og eit bord framved desse.  Alt var ferdig til jul same året, og Arne Sæta fekk utbetalt kr. 199,- for arbeidet.

«Dette må siges for os bagsiddere at være den betydningsfuldeste dag økonomisk sett i Jubelaaret 1914» skreiv Kristian Iversen Mæhlum i dagboka si den dagen dei sende avgarde dei fyrste mjølkespanna frå Sandbu.  Da hadde han og Anders på Gammel-Sandbu sidan ysteriet på Vinstra starta opp 11. november året før, omtrent kvar dag utanom sætringa på sommaren, bytta på å frakte mjølkespanna med hest sørover til Sjoa for å få lasta dei inn på toget.  Fulle spann vart senda med morgontoget og tomme spann kom attende med kveldstoget, så det var altså snakk om to turar for dagen.  Nå vart det berre nokre hundre meter frå kvar sin kant for dei å frakte og hente spanna.  Og var det lite mjølk på vinterstid, og god glid på snogen, drog dei like godt spanna sjølve på ein stor kjelke med karm, så slapp dei å sela på hesten berre for dette den dagen.  På Mæhlum hadde dei forresten ei handkjerre konstruert og laga av Sigurd Kloppen på Sjoa.  På kjerra var det plass til tre mjølkespann som med eit enkelt handgrep vart låst fast av ei jerngrind, og vekta var balansert slik at kjerra var lett å skuve eller dra med eiga muskelkraft på berr mark.

Med togstopp i nærleiken vart også levering av slaktedyr mykje enklare.  Det var helst storfeet som vart senda som levande dyr frå her til Fellesslakteriet i Oslo.   I vognene var det plass til åtte dyr, fire og fire sto side om side i kvar ende med hovuda mot kvarandre.  På det viset heldt dei seg rolege i tjoret som var festa til ein stokk montert på tvers, ein på kvar side av inngangen midt på langsida av vogna.  Dyra måtte følgjast på toget inn til Oslo, så Anders og Kristian bytta på med dette.  Lamma vart som regel slakta heime, 8-10 dyr om gongen, og senda til Fellesslakteriet som heile skrottar i store kasser, såkalla kreiker, som var snikra saman med lufterom mellom borda.  Desse kassene vart òg kalla hekkar, eit namn som kanskje var meir almindeleg i bruk.

Frå ein statistikk over frakt og persontrafikk med NSB går det fram at det frå Sandbu eksempelvis for tidsrommet juni 1919 til juni 1920 vart senda 7 tonn fraktgods og motteke 31 tonn.  Av dette var omkring eitt tonn ilgods.  Det er å anta at både Breden og Bu-gardane også nytta denne stoppestaden til sending og mottak av varer, slikt som fòrmjøl, såvarer, bensin og parafin, ull, huder og skinn, delar til maskiner og reiskap osv.

Same jernbanestatistikk fortel også at det reiste 1058 personar og ankom 554 i denne perioda.  Ein skulle da tru at halvparten av grendefolket reiste herfrå utan å koma attende, men det var nok heller slik at dei kom seg heim att på annan måte.  Anders H. Sandbu var i si tid med i mykje styre og stell i Nord-Fron, og tok ofte toget til Vinstra på møte.  Men det passa ikkje med toget heim att om kvelden, så anten måtte han tinge seg bilskyss nordover att etter riksvegen og bli henta med båt, eller han hadde med sykkel på toget og sykla heim, men det var helst sommarstid.  Av statistikken kan ein rekne at det nesten kvar dag i denne perioda reiste 3 personar frå Sandbu stoppestad.  Folk var nok flinkare til å reise på besøk til kvarandre den gongen.  Elles var det byturar med ymse ærend til anten Lillehammer, Hamar eller Oslo, eller Trondheim i motsatt lei.  Litt turisttrafikk var det faktisk òg, særleg i påska når byfolk hadde leigd eit seterhus for å kunne vera på fjellet.  På Mæhlum byrja dei med gardsturisme i stor stil etter kvart, og det å reklamere med togstopp berre nokre hundre meter frå garden var nok både litt status og ein stor fordel.

Ganske nøyaktig 10 år etter opninga av Sandbu stoppestad kom eit nytt jubelår for baksitjarane i Bræebygda; den 11. november 1924 vart den elektriske straumen frå Loholet påsatt.  Montør Johan A. Skreden frå Kvikne hadde arbeidet med installasjonen av 2stk 25W ljospærer i husveret til Veggum, og ei 50W ljospære i venterommet.  Like eins vart det i plattformlampa som ein ser bak Per Veggum på biletet, installert elektrisk ljos i staden for parafinbrennaren.  Den fine plattformlampa vart noko seinare skifta ut med ei lang mast der ein lampekuppel med stålskjerm var påmontert øvst i toppen.

Omtrent samstundes med nyvinninga innan elektrisk straum, varsla NSB at dei ville innskrenke ekspedisjonen fordi billettsalet hadde gått betydeleg ned.  I brev til NSBs distriktssjef på Hamar frå heradsstyret i Nord-Fron vart det peika på at årsaka til nedgang i billettsalet var dels at NSB hadde auka billettakstene betrakteleg, dels at togtidene var endra slik at folk ikkje kunne reise til og frå Otta same dag når dei skulle utrette noko.  Dette til tross ville heradsstyret innstendig fraråde NSB å innskrenke ekspedisjonen fordi dette ville føre til store ulemper for ein del interessentar som hadde vanskeleg adkomst til andre stasjonar.  Vidare argumenterte formannskapet med at interessentane framleis ville halde gratis ekspedisjonslokale og sjølve bera kostnadene til ljos og oppvarming slik dei hadde gjort frå starten, samt at ekspeditøren hadde sagt seg viljug til å utføre arbeidet for ei månadsløn på kr. 50,-.  I svar frå distriktssjefen på Hamar datert 20. januar 1925, går det fram at NSB gjekk med på å halde fram med ekspedisjonen i same omfang som tidlegare, men da på heradsstyrets vilkår, noko som vart formulert slik at ingen skulle vera i tvil: «Ekspeditørens lønn fastsettes til kr. 50,- pr. måned, der utredes av jernbanen, mens utgiftene til ekspedisjonsrum med lys og brenne samt til bolig for ekspeditøren blir jernbanen uvedkommende!«.

Den 1. juni 1937 vart omgrepet stoppestad endra til haldeplass.  I praksis betydde det at all ekspedering vart avvikla, men at toget likevel stoppa for av/påstigning av passasjerar og av/pålasting av mjølkespann og anna gods.  Aviser, brev og pakker til dei omkringliggjande husstandene vart også levert frå toget.  Då det ikkje lenger var ein ekspeditør til å ta hand om dette, vart det sett opp ei lita bu på om lag 1m x 1m og 1m høg nørdst på plattforma, der konduktøren la inn post og pakker slik at det ikkje vart skada av regn og snø.  Så var det opp til husstandene sjølve å sortere ut sin eigen post derifrå.

Togstopp for av- og påstigning av passasjerar vart formelt avvikla i 1940.  Truleg kan det henge saman med at tyskarane tok kontrollen over jernbana.  Men nettopp det at tyskarane invaderte landet, førte med seg ei heilt anna verksemd ved Sandbu haldeplass.  Anders H. Sandbu var jo godt kjent med togpersonalet, og etter kvart som det vart vanskelegare å få tak i matvarer for dei som ikkje dreiv gardsbruk, drista konduktørane seg til å spørja om å få kjøpe mjølk direkte av Anders.  Dette utvikla seg til å bli ein ganske omfattande handel med både mjøl, egg, kjøt og flesk i tillegg til meieriprodukt.  Det gjekk endatil så langt at tog som ikkje hadde stopp på haldeplassen, stoppa rett utanfor våningshuset på Gammel-Sandbu.

Den formelle avviklinga av persontrafikken var nok mest berre på papiret; grendefolket fekk vera med toget slik som før i den grad dei skulle reise nokon stad under krigen.  Og slik fortsatte det nok i ein del år etter krigen. Og slik fortsatte det nok i ein del år etter krigen også, til inni 1960-åra da bilen vart meir og meir eit allemannseige.

Nettopp på grunn av biltrafikken vart fylkesvegen mellom Sjoa og Otta rusta opp sist på 1950-talet, og var nesten ferdig da kommunegrensa mellom Sel og Nord-Fron vart flytta sørover i 1965.  I sin tur førte dette til at Mæhlum og Gammel-Sandbu nå vart liggjande i Sel kommune, og dermed ikkje lenger hadde mjølkeleveranse til Vinstra ysteri.  Da fall det største behovet for togstopp bort, så den 22. mai 1966 vart Sandbu haldeplass formelt lagt ned.

Når det gjeld sidesporet som stopper på nordsida av plattforma, vert det sagt at det vart anlagt i samband med etableringa av eit sagbruk på Mæhlumseige i 1903.  Fire karar i Sel gjekk saman og starta Otta Dampsag og Høvleri, der tømmeret vart henta opp frå lenser i elva, saga og høvla, og deretter lasta opp på jernbanevogner som stod på sidesporet.  Bedrifta gjekk svært så bra i mange år, heilt til det ein sommar var så lite vatn i elva at tømmeret stuka seg bom fast i Rosten, og ikkje var til å losne før vårflaumen kom året etter.  Saman med vinterens hogst vart det så mykje tømmer i lensene ved dampsaga at det til slutt gjekk gale.  Lensene rauk sund, og det meste av tømmeret forsvant sørover i elva.  Dette vart kroken på døra for sagbruket.  Meir om denne historia kan ein lesa i Årbok for Gudbrandsdalen 1974, side 178, eller her.

Nokre år seinare bygde Anders H. Sandbu ei gardssag på sin eigedom, den lange, flate bygningen ein ser i bakgrunnen på biletet.  Dette var i 1917, så til å byrja med vart saga drive av ein «Trygg» bensinmotor som vart skifta ut så snart den elektriske straumen var påsatt.  I mange år framover vart det i perioder saga slipers, jernbanesviller, som Anders leverte til NSB.  Det er difor nærliggjande å tru at slipersen vart lasta på spesielle vogner som da sto på sidesporet.  Truleg vart sidesporet fjerna omkring den tida Sandbu haldeplass vart lagt ned.